“Боотурдар көлүөнэлэрэ” программа чэрчитинэн хапсаҕайдьыттар төгүрүк остуол тула олорон кэпсэтиилэрин, ити бырайыагы көҕүлээччилэр “Сахаада-спорт” ассоциация президенэ Александр Ким-Кимэн, Манчаары аатынан саха төрүт күрэһин Киин дириэктэрэ Геннадий Васильев салайан ыыттылар. Кэпсэтии сыала-соруга хапсаҕай сайдыытыгар суолларын иистэрин хаалларбыт уонна билигин улахан түһүлгэлэргэ кыайыы-хотуу аргыстаах чулуу бөҕөстөр дьоһун ааттарын бар-дьоҥҥо, норуокка иһитиннэрии-билиһиннэрии, инники сайдыы суолларын тобулуу, баар итэҕэстэри туоратыыга этиилэри истии буоллулар. Кэпсэтиигэ Федерациялар салайааччылара, бочуоттаах маастардар, биллиилээх хапсаҕайдьыттар көхтөөхтүк кытыннылар.
Александр Ким-Кимэн киирии тылыгар, хапсаҕай историята баай ис хоһооннооҕун, күүстээхтэр күрэстэһиилэрэ олоҥхоҕо туойуллалларын, номоххо сылдьалларын, төрүт көрүҥнэр тэтимнээхтик сайдан иһэллэрин; “Сахаада-спорт” 1992 с. тэриллэн кэлбитин, Саха государственнай университетын иһинэн В.П. Кочнев сэбиэдиссэйдээх спорт национальнай көрүҥнэрин кафедрата научнай-практическай үлэлэр ыытыллар буолбуттарын, 2006 с. И.Ю. Григорьев дириэктэрдээх спорт национальнай көрүҥнэригэр Россия үрдүнэн соҕотох Манчаары аатынан Киин тутуллубутун, Саха эрэ Өрөспүүбүлүкэтигэр төрүт оонньуулары сайыннарыы туһунан Сокуоннаахпытын; Н.И. Румянцев президеннээх 2010 сыллаахха Саха Өрөспүүбүлүкэтин хапсаҕайын Федерацията тэриллибитин, билигин В.А. Нестеров президеннээх Норуоттар икки ардыларынааҕы Федерация тэриллэн, аан дойдутааҕы турнирдар ыытылланнар, үлэ көдьүүстээхтик саҕаламмытын, федерациялар үлэлэрэ тэтимнээҕин, бөҕөстөр маастарыстыбалара үрдээн, болҕомтонон туһаналларын бэлиэтээтэ.
Элбэх киһи санааларын кытта үллэһиннилэр. Федерация толорооччу дириэктэрэ Андриан Захаров (“Модун”) хапсаҕай сайдарыгар үлэлэр баралларын, Мэҥэ-Хаҥалас Ларионов аатынан Харатааҕы оскуолатыгар хапсаҕай уруога киллэриллибитин, 600 оҕо хапсаҕайынан дьарыктаналларын, эти-хааны эрчийиигэ туһатын; комментатор Александр Васильев-Көрдүгэн хапсаҕай историятын, турнирдар тустарынан киэҥник хапта, календарнай былааҥҥа норуоттар икки ардыларынааҕы турнирдар, аан дойду чемпионата киллэриллиэхтээхтэрин, хотугу улуустары кытталларын ситиһэри, маассабаһы үрдэтэр инниттэн Манчаарыга 35 улуустартан биирдии да киһи киирэрин көҥүллүүрү, хапсаҕай албастарын бойобуой көрүҥнэргэ киллэрэн туттар буолбуттарын, хапсаҕай кулууптара тэриллэн эрэллэрин, Вячеслав Нестеров, Прокопий Рахлеев хапсаҕай сайдыытын улаханнык өйүүллэрин, үлэлиир дьону хамнастыылларын;бочуоттаах мааастар Петр Бурцев (Ньурба) үчүгэй хапсаҕайдьыттар көҥүл тустууттан тахсыбыттарын, онон бастаан көҥүл тустууну сайыннарар сөбүн, норуоттар икки ардыларынааҕы турнирдар материальнай интэриэстээх ыытыллаллара көдьүүһү биэрэллэрин; бочуоттаах маастар Андрей Яковлев (Уус-Алдан-Дьокуускай) тыа сирдэригэр хамнастаах тренердэри үлэлэтэри, физкультура учууталлара чаас анаан оскуола оҕолорун хапсаҕайга эмиэ үөрэтиэхтээхтэрин, гимнастика, харбааһын туһалаахтарын, саах тэпсии, хаарынан бырахсыы, күрдьүккэ тустуу курдук хамсаныы көрүҥнэрин туһанары; аан дойду чемпионатара, норуоттар икки ардыларынааҕы турнирдар эдэрдэргэ “мотивация” биэрэллэрин, календарнай былааҥҥа кииллэрэри, Россия, норуоттар икки ардыларынааҕы кылаастаах, спорт үтүөлээх маастардара баар буолуохтаахтарын; биллиилээх хапсаҕайдьыттар ааттарынан турнирдары ыытары, турнирдар бириистэрин кээмэйэ тэҥ буолууларын ситиһэри, хапсаҕай сайдыытыгар үлэлиир дьону өйдүүрү, өйүүрү; Россия үтүөлээх тренерэ, бочуоттаах маастар Василий Стручков-Абый Бааска (Абый-Дьокуускай) көҥүл тустууга тутуһан хапсыһыыга утарсааччыгын дэбигис охторор кыаллабатын, онон хапсаҕайга курдаһан, тутуһан тустууну киллэрэри, илиинэн үлэлээн кыайар үөрүйэҕи баһылыыры, бырахсыы, “чувство” онно кэлэрин, тустуу улуустарга барыларыгар баарын, хапсаҕайы сайыннарары, “функциональнай” бэлэми биэрэрин, “пропорционально” эргиччи эрчийиини киллэрэри, хапсаҕай хамсаныылара “олуйуу”, “түргэннээһин” көҥүл тустууга олус барсалларын; хапсаҕайы бастаан А.Е. Мостахов көҕүлээн сайыннарбытын, массыыналар оонньоммуттарын, эрчийэр уолаттарын туһуннара сатыырын; бочуоттаах маастара Юрий Старостин (Дьааҥы) кыра саастарыгар оҕолор бары хапсаҕайдыылларын, онтон тустууга баралларын, хапсаҕай бириистэрэ улаханынан сэҥээриини ыларын, быраабыланы көннөрөр уолдьаспытын, хоту улуустарга кэлии-барыы ыарахан буолан сүүмэрдээһин турнирдар охсуулаахтарын, иккитэ-үскэ кэлэр-барар кыаллыбатын, ол иһин хоту сир кыахтаах уолаттара кыттыбакка халалларын, онон хотулар бэйэлэрэ быһаарсаллара ордугун; Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх тренерэ Александр Куличкин (Мэҥэ-Хаҥалас) салалта өйүүр буоллаҕына көрүҥ сайдарын, Мэҥэ-Хаҥаласка Попов, Артемьев, Птицын, Старостин курдук спорду өйүүр улуус баһылыктара үлэлээбиттэрин, билигин Тихонов улаханнык өйүүрүн; 1998 сыллаахха Өрөспүүбүлүкэ Кубогы ылыахтарыттан хапсаҕайга хамсааһын тахсыбытын, тустуу уонна хапсаҕай федерациялара биир буоланнар ситиһиилэр кэлбиттэрин, түөрт сыл субуруччу кыайбыттарын; хапсаҕайы сайыннаран эр дьону таһаарарга сыаллаах-соруктаах үлэ бара турарын, Сунтаар баһылыга Григорьев оҕолорго хапсаҕайы сайыннарарга ылсыбытын биһириирин, Бүлүү бөлөх улуустар хапсаҕайы бырахпакка сайыннаран кэлбиттэрин; хапсаҕайга “комбинацията” суох ситиһии кэлбэтин, таһыма үрдээн иһэрин, Платон Саввинов, Айааол Павлов хамсаныыларын үөрэтэллэрин, стойкалара, хаамыылара атыннарын, уһулуччулаахтарын; хапсаҕай тустууга мэһэйдээбэтин; тустуу албастарын оҕо 4-5 кылаастан өйдүүр буоларын, хапсаҕайтан хамсаныыларыттан саҕалыыр сөбүн, атах оонньуута элбэҕи биэрэрин, Б.Н. Ильин үчүгэйдик эрчийэрин, атаххар турар буоллаххына улуу Сайтиевтар курдук күүстээх тустуук буолуохха сөбүн, “захватка” - тутуһууга киирдэҕинэ күүрэр хапсаҕайдьыт тустубатын; хапсаҕай стойката атынын, тэбиини туран эрэ оҥороргун, умса сылдьар бөҕөс кыайан тэппэтин; биир баалы ылан баран куота сылдьыыны көҥүллүүр, кэннинэн хааман куота сылдьыы, кыайыыны быраҕыыны оҥорбут киһихэ биэрэ быраабыланы киллэрэри; дьарык методикатыгар эрчиллии 45 мүнүүтэҕэ диэри бириэмэтин кылгатан, ол оннугар “интенсивноһын” – күүрээнин үрдэтэри; сааһырбыт дьоҥҥо “Сахаада-спорт” маастара иҥэриллэн салгыы дьарыктанарга “мотивация” үөскэтиллибитин; бочуоттаах маастар Платон Саввинов (Үөһээ-Бүлүү) спортсаалаҕа 2-ис кылааска кэлбитин, хапсаҕайтан саҕалаабытын, “Модуҥҥа” 12 сыл Мостахов салалтатынан оҕолорго үлэлээбитин, билигин дойдутугар Үөһээ-Бүлүүгэ иккис сылын үлэлиирин; хапсаҕай көҥүл тустууга мэһэйдээбэтин, оҕолор бастакы хардыыларын хапсаҕайга оҥороллорун, тэтиэнэх, кыанар буола улааталларын, тыыппалаахтар көҥүл тустууга көһөллөрүн; кулууптарга дьарыктаналларын, тардыналларын, нэдиэлэ аайы күрэхтэһиилэр буолалларын; бастаан тустан баран хапсаҕайдыы сылдьарын; хапсаҕайга махталлааҕын; элбэх үлэлэр, сбордар, күрэхтэһиилэр күүтэллэрин; өрөспүүбүлүкэ абсолютнай чөмпүйүөнэ Евгений Алексеев (Уус-Алдан) хапсаҕай быраабылата судургу буолан баҕалаах ким барыта хапсаҕайдыан сөбүн, аан дойду ылыстаҕына, баһылаатахтарына, ыарахан буолуон сөбүн; сүрүн тренер анаан база оҥорон, эрчиллэр-бэлэмнэнэр сүүмэрдиир түмсүүлэри тэринэн, профессионально сыһыаннаһастахха ситиһиилэр кэлиэхтэрин сөбүн, аһылык быһаарар оруоллааҕын, хапсаҕай дьон-сэргэ ылынар маассабай көрүҥүнэн буолбутун, күүстээх хапсаҕайдьыттар билиниинэн туһаналларын; улахан түһүлгэлэр кыайыылаахтара Николай Николаев (Бүлүү) хапсаҕайтан сайдыбытын, элбэҕи ылбытын, сахалар төрүт оонньууларбытын сайыннарар ытык иэспит буоларын, аҕата хапсаҕай улахан “фаната” буоларын, киниттэн кыайыыны ирдиирин; суруттаран баран туста киирбэт, эбэтэр, тустар формаларын тутуспат дьоҥҥо, син эмиэ футболга курдук, “араҕас” карточканы көрдөрүүнү быраабылаҕа киллэриини, убаастабыл баар буолуутун; аҕа саастаах дьоҥҥо кистэлэҥнэр бааллар, кинилэр кыайыы эрэ туһугар буолбакка, ис санааларын толоро киирэллэр, онтон астыныыны-дуоһуйууну ылаллар, туттар албастарын-ньымаларын дьон-сэргэ көрүөн баҕарарын; 2024 сыл бастыҥ хапсаҕайдьыта, Бишеккэ аан дойду чөмпүйүөнэ Тимур Николаев (Үөһээ-Бүлүү) хапсаҕайы саҥа саҕалаан эрэрин, ыараханын, этинэн-хаанынан дьэ билэн, ылынан эрэрин, “настройката” олох атынын; Чурапчы институтун тренерэ Айаал Павлов оҕо эрдэҕиттэн Үөһээ-Бүлүүгэ хапсаҕай оскуолатын ааспытын, Василий Стручков, Петр Ефимов, Юрий Андреев тусталларын көрөн улааппытын, хапсаҕай улахан бириистэрэ угуйбуттарын, чөл олоҕу тутуһууну биһириирин, көҥүл тустуунан дьарыктанар ыччаттар хапсаҕайы дөбөҥнүк баһылыылларын; хапсаҕай Федерациятын вице-президенэ Прокопий Дмитриевич Рахлеев үөрэх Министиэристибэтэ кыра кылаастарга хапсаҕайы физкультура уруоктарыгар чаас киллэрэллэрин, улуустарга Кубоктары оонньотору, бириистэр фондаларын тэрийэри, спорт уонна үөрэх Министиэристибэлэрэ кыттыһан концепция оҥоруохтарын сөбүн; хапсаҕай Норуоттар икки ардыларынааҕы Федерациятын президенэ Вячеслав Анатольевич Нестеров хапсаҕай сайдан иһэрин, маннык кэпсэтиилэр туһалаахтарын, омуктар дьарыктанан эрэллэрин, олимпиецтар сэҥээрэллэрин, аан дойду чемпионата, норуоттар икки ардыларынааҕы, Бүтүн Россиятааҕы турнирдар ыытыллыбыттарын, Индияҕа, Узбекистаҥҥа хапсаҕай чемпионаттара ыытыллыбыттарын, Тываҕа федерация тэрийбиттэрин, Иран хапсаҕай федерациятын тэрийэргэ туруммуттарын, Кытайга Ис-Монголиялар күүскэ ылсыбыттарын, санкциялар бүттэхтэринэ Европа дойдулара, Америка хапсаҕайы ылынар баҕалаахтарын, Италияҕа, Грузияҕа, Азербайджаҥҥа федерациялар тэриллибиттэрин, Россияҕа хапсаҕай федерациятын аккредитациятын ыларга үлэ бара турарын, М.К. Аммосов аатынан ХИФУ учуонай Сэбиэтин кытта кэпсэтии ыытыллыбыт, Н.Е. Гоголев дириэктэрдээх физкультура-спорт института бииргэ үлэлээһин дуогабара түһэрсиллибитин, научнай төрүккэ олоҕуран үлэ ыытыллыахтааҕын, филиаллар арыллыахтаахтарын, саха хапсаҕайдьыттарыгар интэриэһинэй кэм кэлэн иһэрин, барытыгар бэлэм буоларга, профессиональнай таһымҥа дьарыктанарга, түмсүүлээх буоларга, хапсаҕайы Олимпийскай оонньууларга тиэрдэргэ үлэ бара турарын; Саха Өрөспүүбүлүкэтин хапсаҕайга Федерациятын президенэ Николай Румянцев хапсаҕай дириҥ философиялааҕын, уол оҕо, эр киһи атаҕар бигэтик туруохтааҕын, “мин оҕом атаҕар турда!”- диэн этии баарын, ол аата кини кыаҕырда диэн өйдөбүл баарын, 70 кг ыйааһыннаах Андрей Яковлев 130 кг үктүүр бөҕөһү кыайбытын, хапсаҕай аан дойду таһымыгар тахсан эрэрэ үчүгэйин, былааннаахтык үлэ барыахтааҕын, оскуола программатыгар киллэрэри, үрдүк бириистэрдээх турнирдары ыытар сөбүн, үбү-харчыны булар уустуктардааҕын, улахан турнирдары улуустарынан ыытар табыгастааҕын, “Боотурдар көлүөнэлэрэ” бырайыак бырабыыталыстыба таһымыгар үлэлиэхтээҕин тустарынан иһитиннэрдилэр.
“Сахаада-спорт” президенэ Александр Николаевич Ким-Кимэн кэпсэтииттэн астыммытын, хапсаҕайдьыттар бөҕөс эрэ буолбакка, өй-санаа өттүнэн сайдыылаахтарын көрдөрбүттэрин бэлиэтээтэ: “Суолталаах кэпсэтии буолла. Сайдыыга хардыы күчүмэҕйдик кэлэр, үлэлиэххэ наада. Н.Н. Тарскай, В.Г. Румянцев, В.П. Кочнев, Гуляев МД, И.Ю. Григорьев саха төрүт оонньуулара сайдалларыгар элбэҕи оҥордулар. Билигин Ил Түмэн депутата Г.Р. Балакшин, спорт миниистирэ Л.Н. Спиридонов үлэлии сылдьаллар. Научнай-методческай, нормативно-правовой сыһыаннар быһаараллар. Федеральнай Киинтэн саҕалыахтаахпыт. Ол курдук, бастатан туран, Манчаары оонньууларыгар биһиэхэ делегация кэлиэхтээх – РФ Госдуматын Федеральнай Мунньаҕын физическэй культураҕа уонна спорка Кэмитиэтин эппиэттэх үлэһиттэрэ кэлиэхтээхтэр. Иккиһинэн, Россия спордун Национальнай уонна Олимпийскайа суох көрүҥнэригэр Кэмитиэтин делегацията кэлиэхтээх. Тоҕо? Кэпсэтиилэр түмүктэринэн, Федеральнай бюджеттан үбү-харчыны ыларга кыах үөскүүр. Биһи Сахабыт сиригэр “Спорт национальнай көрүҥнэрин туһунан Сокуоннаахпыт. Ону Сокуоҥҥа киллэрэн үп-харчы өттүнэн бөҕөргөтүөхтээхпит. Оччоҕо спорт национальнай көрүҥнэригэр үбүлээһин көрүллүүтүн ситиһиэхпит. Доудубут Президенэ В.В. Путин 2013 сыл олунньу 19 күнүгэр Россия норуоттара бэйэлэрин спорка национальнай көрүнэрин сайыннарыахтаахтарын туһунан таһаарбыт Ыйааҕар олоҕуран, биһиги Олимпийскай программаҕа киллэртэрэр үлэни ыытыахтаахпыт. Ону саамай күүскэ толоро сылдьар дьон биһиги баарбыт, сахалар мас традыһыыбытын, хапсаҕайбытын, атах оонньуутун. Бу боппуруос олус күүскэ туруон наада. Үнүрүүн Ил Дархаҥҥа физическэй культура уонна спорка Сэбиэтин улахан мунньаҕа буолбута, онно мин өбүгэлэрбит оонньууларын нөҥүө спорпутун сайыннараммыт ыччаппытын эт-сиин өттүнэн эрэ буолбакка, өй-санаа өттүнэн, духовно сайыннарабыт диэн этэн турабын. Ити социальнай боппуруос. Холобур, Анал Байыаннай дьайыыга сылдьар байыастарбыт саха төрүт көрүҥнэринэн дьарыктаммыт буоланнар, көрсүллэр олус уустук уонна ыарахан түгэннэргэ бэлэмнээхтэрин олох көрдөрдө. Кыаммат киһи барытыгар ночооттоох хаалар, ночооттоох өттүгэр сылдьыаҕа. Биһи дьоммутун, ыччаттарбытын спорт нөҥүө иитэммит, буһаран-хатаран, хапсаҕай, мас тардыһыытын, атах оонньуутун нөҥүө толору бэлэмнээх, бэйэлэригэр эрэллэх дьону таһаарыахтаахпыт. Ону Андрей Григорьевпыт - “Тутабыт”, Алексей Неустроев мас тардыһыытынан дьарыктаммыт, күрэхтэспит уолаттарбыт итэҕэттилэр. Онон биһи итинэн киэн туттабыт. 11 Геройдаахпыт. Саха дьоно, эһи баар буолаҥҥыт, Федерациялар баар буоланнар, бары этаапка барытыгар, муниципальнай таһымтан саҕалаан, нэһилиэк, оройуон, республика, Россия, аан дойду таһымыгар баран иһэбит. Сахалар бааллар диэн аан дойдуга биллэрэбит. Онон бары бииргэ көхтөөхтүк үлэлиэхэйин, биир санааҕа кэлиэхэйиҥ, саха туругурарын туһугар чулуу буолуохайыҥ!”.
Ити курдук, хапсаҕай сайдарын, кэскилин туһугар киэҥ кэпсэтии буолла. Хапсаҕай бас-көс салайааччылара, бастыҥ бөҕөстөр, бочуоттаах спорт маастардара кытыннылар, кэпсэтии таһымын үрдэттилэр, ис хоһоонун дириҥэттилэр. “Боотурдар көлүөнэлэрэ” инники диэки хардыылаан иһэр, саха спорда сайдарыгар улахан олук уурулунна.

Баһылай Посельскай